Մկրտիչ Ներսիսյանը ծնվել է 1909 թվականին։ Նախնական կրթությունը ստացել է իր ծծնդավայրում, այնուհետև տեղափոխվել է Երևան՝ Խ․ Աբովյանի անվան միջնակարգ դպրոց, իսկ հետագայում սովորել է Երևանի պետական համալսարանի պատմագրական ֆակուլտետում։ Նա 1941 թվականին մասնակցել է ՀԱյրենական պատերազմին, որի արդյունքում վիրավորվել է։
Մկրտիչ Ներսիսյանը սկսել է զբաղվել գիտական գործունեությամբ, և զուգահեռ՝ մանկավարժական աշխատանքներով։ ԵՊՀ-ում, Խ․ Աբովյանի և Վ․ Բրյոսովի անվան համալսարաններում պատմություն է դասավանդել։
Մկրտիչ Ներսիսյանի աշխատությունները
- Առաջին մասսայական- հեղափոխական շարժումները Հայաստանում։
- «Դաշնակցական դրախտավայրը» կամ սովի և մահվան աշխարհը։
- «Սպարտակի» պատմության առթիվ. — Լենինյան ուղի.
- Նրանց չհաջողվեց ծածկել ոճիրը։
- Նոյեմբերյան հեղափոխությունը Հայաստանում։
- Սպարտակ. 1917-1920։ Հուշեր և վավերագրեր
- Պուշկինի Կովկաս կատարած առաջին այցը։
- Բաքվի 26 կոմունարները։
- Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում։
- Ակադեմիկ Հ. Մանանդյանի նոր աշխատությունը։
- Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում 1870-1880 թթ.։
- В. И. Ленин и освобождение армянского народа․
- Предисловие.։ Брюсов В. Летопись исторических судеб армянского народа․
- 26 бакинских коммунаров։ Коммунист.
- Առաջին մասսայական- հեղափոխական շարժումները Հայաստանում։
- «Դաշնակցական դրախտավայրը» կամ սովի և մահվան աշխարհը։
- «Սպարտակի» պատմության առթիվ. — Լենինյան ուղի.
- Նրանց չհաջողվեց ծածկել ոճիրը։
- Նոյեմբերյան հեղափոխությունը Հայաստանում։
- Սպարտակ. 1917-1920։ Հուշեր և վավերագրեր
- Պուշկինի Կովկաս կատարած առաջին այցը։
- Բաքվի 26 կոմունարները։
- Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում։
- Ակադեմիկ Հ. Մանանդյանի նոր աշխատությունը։
- Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում 1870-1880 թթ.։
- В. И. Ленин и освобождение армянского народа․
- Предисловие.։ Брюсов В. Летопись исторических судеб армянского народа․
- 26 бакинских коммунаров։ Коммунист.
- Առաջին մասսայական- հեղափոխական շարժումները Հայաստանում։
- «Դաշնակցական դրախտավայրը» կամ սովի և մահվան աշխարհը։
- «Սպարտակի» պատմության առթիվ. — Լենինյան ուղի.
- Նրանց չհաջողվեց ծածկել ոճիրը։
- Նոյեմբերյան հեղափոխությունը Հայաստանում։
- Սպարտակ. 1917-1920։ Հուշեր և վավերագրեր
- Պուշկինի Կովկաս կատարած առաջին այցը։
- Բաքվի 26 կոմունարները։
- Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում։
- Ակադեմիկ Հ. Մանանդյանի նոր աշխատությունը։
- Նարոդնիկական խմբակներն Անդրկովկասում 1870-1880 թթ.։
- В. И. Ленин и освобождение армянского народа․
- Предисловие.։ Брюсов В. Летопись исторических судеб армянского народа․
- 26 бакинских коммунаров։ Коммунист.
- Խաչատոր Աբովյանի մի պատմվածք [տպագրված «Արշալույս Արարատյան» լրագրում «Աշխարհիկ բարբառ Երևանցի հայոց» խորագրի տակ]։
- Սուվորովը և ռուս-հայկական հարաբերությունները 1770-1790 թթ.։
- Բաքվի հերոսական կոմունան։ «Սովետ. Հայաստան»։
- Սովետական իշխանության հաստատումը Հայաստանում։
Էդուարդ Մելքոնյանը շատ լավ նկարագրում է Մ․ Ներսիսյանի աշխատությունները հայոց հիմնահարցերի մասին։ Այս ուսումնասիրությունների հիմնական առանցքը պտտվել է երկու հարցի՝ հայ-ռուսական և հայ-թուրքական հարաբերությունների շուրջ։ Մ․ Ներսիսյանը իր գրքում վերլուծություններ է արել այդ հարցերի շուրջ, և այդ գիտական աշխատությունները այսօր էլ շատ արդիական են։
Գիրքի առաջին գլխում պատմվում է Մկրտիչ Ներսիսյանի կյանքի և գործունեության մասին։ Ներկայացվում է Մ․ Ներսիսյանը կերպարը, նրա գիտական աշխատությունների արժեքը։
Երկրորդ գլուխի առաջին ենթագլուխը՝ «Հայ ազգային-ազատագրական շարժման գն-ահատման Մ․ Ներսիսյանի պատմագիտական հայեցակարգը», սկսվում է 1850-1870 թվականների ազատագրական շարժումով։ Այս շարժումները մեր պատմության մեջ շատ մեծ դեր են ունեցել։ Մ․ Ներսիսյանը բավականին ծավալուն աշխատություններ էթ գրել ազատագրական շարժման մասին։ Ըստ նրա՝ XIX դարի երկրորդ կեսի հայ ազգային-ազատագրական շարժումը ունեցե է իր առանձնահատկությունները, քանի որ այն տարբերվում էր նախորդ տարիների շարժումներից իր սոցիալ-տնտեսական պայմաններով, քաղաքական միջազգային հարաբերություններով, ժողովրդական պատմաբանական երևույթներով, գաղտնի խմբակներով, կազմակերխությունների ստեղծումով, ազգային կուսակցությունների գործունեությամբ, կամավորական շարժումներով, ֆիդայական պայքարով և իր առանձնահատուկ գաղափարախոսություններով։ ԱՅդ շարժման փայլուն օրինակը Մ․ Ներսիսյանը համարում է 1862 թվականի Զեյթունի ապստամբությունը և համարում է, որ XIX դարի երկրորդ կեսին ազատագրական շաարժումը նոր մակարդակի է բարձրացել։ Ըստ Մ․ Ներսիսյանի Արևմտյան Հայաստանը դառնում է ազգային-ազատագրական շարժման օջախը այն բանից հետո, երբ ժողովուրդը հասկացել էր, որ իրենց լինելու և չլինելու հարցն է դրված։
Երկրորդ գլխի երկրորդ ենթագլուխը՝ «1880-1890-ական թվականների ազատագրական շարժման գնահատակը» փաստվում է, որ Բեռլին կոնգրեսից հետո արևմտահայությունը մատնվեց բախտի քմահաճույքին և ազատագրական շարժումը նոր թափ ստացավ։ Մ․ Ներսիսյանը ասել է, որ զեյթունցիների այս ապստամբությունը, որը XIX դարի երկրորդ կեսի հայ ազատագրական շարժման ամենափայլուն դրվագն է, ի չիք դարձրեց հայ լեռնականներին բնաջինջ անելու թուրքական կառավարության արյունոտ ծրագիրը։
Երկրորդ գլխի երրորդ ենթագլխում ՝ «Ազատագրական շարժման ընդհանուր բնութագրում» Մ․ Ներսիսյանը XIX դարի երկրորդ կեսի սուլթանական շարժումը դիտում է որպես հայ ժողովրդի միասնական պայքար՝ Արևմտյան Հայաստանը համարելով դրա երկրորդ կենտրոն։ Շարժումը նա դիտարկել է իր հակաավատատիրական, ժողովրդական, իրական բովանդակությամբ։
Երկրորդ գլխի չորրորդ ենթագլուխը վերնագրված է «Ազատագրական շարժման նկատմամբ մեծ տերությունների վերաբերմունքի գնահատականը»։ Այս ենթագլխում Մ․ Ներսիսյանը բնութագրում է մեծ տերությունների՝ Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Ավստրո-Հուգարիայի, ԱՄՆ-ի, Գերմանիայի ծրագրերն ու նպատակները, նրանց թշնամական վերաբերմունքը շարժման նկատմամբ։
Երկրորդ գլխի հինգերորդ ենթագլուխը կոչվում է «Մ․ Ներսիսյանն ընդդեմ հայ ազգային-ազատագրականշարժման պատմության կեղծարարների»։
Այս ենթագլխում Մ․ Ներսիսյանը մանրամասն վերլուծում և ամփոփում է պատմության կեղխարարների տեսությունները, վճռականորեն մերժում է նրանց համապատմական թեզերը, որոնք ճշմարտացիության տեսակետից հեռու են վիճելի լինելուց։
Անի Գրիգորյան 