Տերյանը համարվում է դասական, ժամանակակից գրական հայոց լեզվի ստեղծող։ Հայերենում գրեթե բոլոր բառերի շեշտը դրվում է վերջին վանկի ձայնավորի վրա։ Դրանից հայ բանաստեղծները հաճախ են կաշկանդվել, և միայն Տերյանն է անտեսել դա և հիմնադրել արևելահայ շեշտական բանաստեղծությունները՝ քորեյ, դակտիլ, ամֆիբրաքոս։ Նաև Տերյանն առաջինն է հայկական պոեզիա ներմուծել ռուսական և եվրոպական բանաստեղծության տեսակները՝ սոնետը, տրիոլետը, ռոնդոն և այլն։ Տերյանն իսկապես մեծ ներդրում է ունեցել հայկական պոեզիայի մեջ։ իսկ նրա բանաստեղծությունները երբեք չեն կորցրել իրենց հզոր ուժը։ Մինչ օրս նրա սիրային բանաստեղծությունները հաճույքով ընթերցում են պատանիները, իսկ իր հայերնասիրական բանաստեղծությունները այսօր էլ մեծ հույս և հավատք են ներշնչում ընթերցողին։ Իսկ Ռաֆայել Իշխանյանը համարել է, որ յուրաքանչյուրը, ով կարողանում է լավ արտասանել Տերյան, լավ է տիրապետում գրական հայերենին։
1918 թվականին Տերյանն իր անմիջական մասնակցությունը ցուցաբերեց Հյուսիսային Կովկասում և Աստրախանում քաղաքացիական պատերազմի թոհուբոհում հայտնված հազարավոր հայ փախստականների փրկության գործին: Նա օգտագործեց խորհրդային կառավարության կողմից տված 6 միլիոն ռուբլին, որպեսզի օգնի հայերին․ նա բոլորին կացարան էր տրամադրում, ապրուստի միջոց էր տալիս, դեղորայք էր գնում։ Նա ամբողջ գումարը ծաղսել էր միայն հայերին օգնելու նպատակով, ինչի պատճառով նրան մեղադրել են հայ նացիոնալիստ լինելու մեջ։ Սակայն նա մինչև վերջ ջանք ու եռանդ չի խնայել օգնելու իր հայրենակիցներին։
Տերյանը՝ հակական գործերի կոմիսարիատի փաստացի ղեկավարն էր, և Ստալինը, իհարկե չէր կարող հանդուրժել այդքան հայրենասեր և քաջ տեղակալի, և հեռացրել է Տերյանին՝ առանց պատճառը հայտնելու։
Իհարկե, նրանց ցանկանում էին, որ Տերյանը այլևս չխոչնդոտի իրենց, և իմանալով, որ Տերյանը հիվանդ է, ուղարկում են պարսկաստան և Թուրքիա՝ Թուրքեստանով։ Այդ օրերին Թուրքեստան տանող ճանապարհ չկար, իսկ վագոնները չէին տաքացվում։ դա հիանալի գաղափար էր Տերյանի վախճանը կազմակերպելու, և այդպես էլ նա մահացավ 1920 թվականին, բայց կատարեց իր պարտքը հայրենիքի նկատմամբ, և մինչև վերջ ցույց տվեց իր հայրենասիրությունը։
Ֆիլմ․ «Անհայտ Տերյանը»
Տերյանի հետ կապված շատ հարցերի պատասխանները ստացանք գրականագետ Գևորգ-Էմին Տերյանից։ Նա համարում է, որ չնայած նրան, որ բոլոր քանդակագործերի կողմից, դասագրքերում Տերյանը պատկերվում է թաղծոտ կերպար, իրականում նա լրիվ հակապատկերն է։ Տերյանը կոչ էր անում, որ պետք է լինի քաղքական շահ, և տհասություն էր համարում, որ մի ազգ կռվում է մեծ երկրի համար, և դրա դիմաց ոչինչ չի պահանջում։
Այն հարցին, թե ինչպիսի հարաբերությունների մեջ են եղել Տերյանը և Լենինը, Գևորգ-Էմին Տերյանը պատասխանում է, որ Տերյանը ամենասկզբից էլ քննադատական հայացք ուներ և հասկանում էր, թե ուր է հայտնվել, չնայած նրան, որ իր սենյակը շատ մոտ էր Լենինի սենյակին։
Իսկ ի՞նչ պատճառով են Տերյանին աքսորել։ Տերյանը գաղտնի և շատ կարևոր հանձնարարությամբ է մեկնել արևելք, սակայն ոչ ոք չի կարողացել իմանալ, թե ուր էր գնում նա։ Սակայն պահպանվել են որոշ հուշեր, ըստ որոնց դա փախուստ էր։ Դաշնակցական գործիչ Բժիշկ Զավրիևվը, ում Տերյանը փրկել էր գնդակահարությունից Մոսկվայում, համոզել է Տերյանին, որ նա հեռանա Ռուսաստանից։ Անահիտ Տերյանը՝ երկրորդ կինը, հղի էր, և Տերյանի իր առաջին կնոջ՝ Սուսաննայի հետ համատեղ կյանքի ընթացքում իր երկու երեխաներին կորցնելուց հետո իր մեջ կյանքի հույս է արթնացել, չնայած իր հիվանդություններին։ Տերյանին առաջարկում են կեղծ փաստաթղթեր՝ փախչելու համար։ Տերյանը գնում է, չիմանալով, որ չկա երկաթուղային ճանապարհ։ Սակայն այն մարդիկ, ովքեր առաջարկել էին իրեն այդ փախուստը, հավանաբար գիտեին այդ մասին։ Եվ յուրաքանչյու բժիշկ գիտի, որ թոքախտով հիվանդի համար անգամ մի փոքր ցրտահարությունը կարող է մահացու լինել, և այդ ամենը դիտավորյալ էր։
Հատված Ցոլակ Խանզադյանին հասցեագրված նամակից․ 1915 թ․ սեպտեմբերի 13
… Ռուսների (ոչ միայն Ռուսիայի) նկատմամբ ես բավականաչափ հիասթափված եմ. մինչդեռ ես չէի՞ այն ռուսոֆիլն արդյոք (այս գաղափարի համար նույնիսկ տուժեցի դաշնակների կեղմից). իհարկե, սա դեռ նահանջ չէ, բայց ստիպում է սա շատ ավելի լուրջ մտածելու, ռուս պետության չեմ ասում, ռուս ժողովրդի «միսսիայի» նկատմամբ: Իմ տարակուսանքների աճման և զարգացման մեծ զարկ տվեց Գորկին, որի մոտ նորերս մի շաբաթ ապրեցի և շատ ու շատ զրուցեցի ամեն տեսակ հարցերի մասին: Նա ասում է (կարդա և զարմացիր): 1. Ռուս ժողովուրդն անգութ ու չոր, դատողական ժողովուրդ է, բայց զգայնական (ոչ թե զգացմունք, այլ սլավոնական զգայնություն): 2. Դաժան է, ինչպես ոչ մեկ այլ ժողովուրդ, և կյանքից այլ օրինակների շարքում (ամբողջ կույտ օրինակներ բերեց) հետևյալ օրինակը: Սիբիրում գողեր կան, որոնք թեյաբեռներից թեյ են գողանում: Եվ երբ բռնում են, գիտե՞ս ինչ են անում նրանց: Հետանցքից ցցափայտ են մտցնում այնպես, որ մյուս ծայրը բերանից դուրս գա, և ձեռքերը հետևից կապում են այդ փայտին… — Գողերի նկատմամբ որտե՞ղ են վարվում այդպես,- հարցնում է նա: Ես հիշեցի, որ ախր մեզ մոտ էլ դուխոբորները (տոլստոյականները) արոտախախտման (ապօրինի արածեցման) համար մինչ ի մահ ծեծում են դագանակներով: Բայց թողնենք, իհարկե, ես այժմ չեմ կարող ամենը պատմել քեզ, և այս ամենը չափազանց մերկապարանոց կթվա քեզ: Այս ամենը, ինչ խոսք, ինձ խելահեղ որոշման չի մղում, սակայն ստիպում է խորհել այն ստրկամտորեն հիացական վերաբերմունքի վրա, որը պաշտամունքայնության է հասել մեր մեջ և մեզ սարքել մոլի սլավոնաֆիլներ: Ռուսական տխրահռչակ անկեղծության առթիվ գիտե՞ս ինչ ասաց Գորկին: — Այդ խոսքերը գործերի ստորությունն արդարացնելու անզուսպ մղումից են, և դրանք՝ այդ խոսքերը նրան (Գորկուն) վրդովմունք են պատճառում: Տոլստոյն, ասում է,- չոր, անգութ, եսամոլ մարդ էր, ընսմին չափազանց զգայնամոլ (նա շատ բան պատմեց, բայց շատ երկար կլինի գրել): Նրա վերաբերմունքը Տոլստոյի նկատմամբ գրեթե նույնն է, ինչ Պառլոյինը (իհարկե, որպես գրողի, նա բարձր է գնահատում և սիրում նրան): Երևակայիր, նույնիսկ Չեխովին է նա անվանում անգութ և ասում է, թե նա բարեկամության զգացմունք չուներ և ընդհանրապես իր մեջ ամփոփված մի ծերուկ ամուրի էր…
Նամակ Մարթա Միսկարյանին
…Տխուր է: Արդյոք երազա՞նքն է անիրականալիի մասին, թե՞ կարոտը անդառնալի-հեռավորի մասին, չգիտեմ: Ինչ-որ տարօրինակ զգացողություն է: Կարծես թե նամակը հին, վաղուց ծանոթ, մի ժամանակ մոտիկ եւ անակնկալ հեռացած մեկից է: Կարծես հարազատ եւ տարորեն-հեռու, գուցե առհավետ, նույնիսկ ամենից հավանական է, առհավետ հեռու մեկից: Մի՞թե մենք կհանդիպենք: Մի՞թե կմտերմանանք երբեւէ:
«Կուզենայի ավելի մոտիկ…» «Այդպես դասավորվեցին հանգամանքները»:
Ես էլ էի ուզում, հիշո՞ւմ եք:
Ինձ էլ խանգարեցին հանգամանքները: Բայց չէ որ մեզանից յուրաքանչյուրը կարող էր ասել՝ «ուզո՛ւմ եմ»: Եվ մոտենալ: Մի՞թե սարսափելի է մարդուն մոտենալը եւ մոտիկից նայելը: Երբեմն՝ այո: Բայց չէ՞ որ ամեն մեկը չարժե դրան: Գուցե ես էլ չարժեմ: Իսկ Դո՞ւք: Չգիտեմ: Բայց ես կուզենայի ավելի մոտիկ լինել, ինչպես եւ դուք, եւ համենայն դեպս մենք չմոտեցանք: Իսկ գուցե հենց դո՞ւք եք նա, որը չկա այս աշխարհում: Լավ է նրանց համար, ովքեր սիրում են եւ սիրված են: Նրանց համար հանգամանքներ չկան:
Եթե ես սիրեի՜: … Մի տեսակ քարացել է հոգիս: Սառել է:
Անկամ ու հոգնած:
Գարունն այստեղ աշնան պես է:
Անձրեւ ու անձրեւ:
Տխրություն:
Մենակություն: Մշտապես:
Մենք բոլորս այդպես ենք: Տա՛ աստված, որ ուժգին սիրեք, ում որ սիրում եք: Սիրուց լավ բան չկա:
Իսկ ո՞վ կձայնի մեզ՝, մեռածներիս՝ «ելեք»: Ո՞վ կասի մեզ, տրտումներիս ու միայնակներիս՝ հավատով ու տիրական` «սիրեցե՜ք եւ դուք կհաղթեք մահվան»:
Անձրեւ է: Ցեխ: Գիշեր: Միայնություն: «Հեռվություն»: Ի՜նչ սարսափելի հեռվություն: Մարդ կարողանար սպանել այս միայնությունը: Տա՛ աստված, որ ուժգին սիրեք… Հանդիպում ես, ծանոթանում, բաժանվում: Հավիտենական շրջապտույտ: Եվ հոգումդ վերստին դատարկություն է ու միայնություն: Եվ թախիծ: Հոգնածություն, մահացու հոգնածություն: Ինձ թվում է, թե ես մեռնում եմ: Ուզում եմ, որ երբ կմեռնեմ, եւ շուրջս մահվան լռությունը կտիրի, գերեզմանիս վրա հանկարծ, բայց աննկատելի, երաժշտություն հնչի, որ ճերմակ շորերով մի աղջիկ բերկրալից խաղաղ տրտմությամբ լի, մի եղանակ նվագի անիրականալիի, հեռավորի, առհավետ հեռավորի մասին: Որ շուրջս ծաղկեն փաղքուշ, պայծառ անմոռուկներ, ինչպես լուսավոր տխրության եւ մեղմ ուրախության մեղեդի:
Ախ, նորից այս տաղտկալին, աշնանայինը, հնազանդն ու մորմոքունը, սիրտ ճմլողը: Հավերժորե՜ն, հավերժորե՜ն:
Մարդ ազատվեր սրանից, այս անբացատրելի, այս տարօրինակ տխրությունից: Այս սարսափելի հոգնածությունից: Այս տաղտուկից …:
Սուսաննա Պախալովան
Սուսաննա Պախլովնան ամեն ինչ արել է, որպեսզի ամուսնանա Տերյանի հետ։ Նա կարողացել է բաժանել Տերյանին և Անթառամին, անգամ ստել է, որ երեխայի է սպասում։ Ի վերջո նրանք ամուսնացան, իսկ երեխա ունեցան ամուսնությունից հինգ տարի անց։ Սուսաննան խելացի կին էր, գիտեր, որ Տերյանը նամակագրությունների մեջ է Անթառամի հետ, և դրանից չէր նեղվում, անգամ Տերյանին ասում էր, որ իր կողմից բարև փոխանցի Անթառամին։ Տերյանը շատ էր զգում Անթառամի պակասը, և դա փորձում էի լրացնել նամակագրություններով։ 1916 թվականին մահացավ իրենց երեխան, և չնայած Սուսաննայի հիվանդությանը, նա 1918 թվականին ունեցավ երկրորդ երեխան։ Սակայն Սուսաննան հիվանդ էր, հոգնել էր։ Նա Տերյանին մենակ է թողնում Մոսկվայում և մեկնում է Ստավրոպոլ։ Իսկ Տերյանը մենակ էր մնացել իր տանջանքների հետ․․․ իր հիվանդությունը, Անթառամի կարոտը, քաղաքակնությունը, երեխայի մահը, Սուսաննան․․․ Այդ ամենը հանգիստ չէին տալիս Տերյանին։
Վահան Տերյանի իրական ազգանունը Տեր-Գրիգորյան է։ Նա սովորել է Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիորւթյան ֆակուլտետում, և սկսել է գրել իր առաջին բանաստեղծությունները։ 1912 թվականին հիմնադրել է «Պանթեոն» հրատարակչական ընկերությունը։ Տերյանը նաև արևելագիտության ֆակուլտետում սովորել է արաբերեն, պարսկերեն, վրացերեն, կատարել է թարգմանություններ։ 1917 թ-ին Տերյանը դարձել է բոլշևիկյան կուսակցության անդամ, Ազգությունների ժողկոմիսարիատում եղել է հայկական գործերի բաժնի վարիչի տեղակալ: 1917 թ-ի վերջին Ռուսաստանի խորհրդային կառավարությանն է ներկայացրել «Թուրքահայաստանի մասին» դեկրետը (որոշում) և «Հայաստանի մասին» զեկուցագիրը: 1918 թ-ին մասնակցել է Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության բանակցություններին` որպես համառուսաստանյան ազգությունների ժողկոմխորհի` հայկական գործերի գծով խորհրդական:
Տերյանի առաջին ժողովածուն «Մթնշաղի անուրջներն» է, որով էլ Տերյանին շատերը ճանաչել և սիրել են։ Ահա մի հատված այդ ժողովածույի բանաստեղծություններից մեկից․
Երբ կըհոգնես, կըգազազես աշխարհից՝
Դարձի՜ր իմ մոտ, վերադարձի՜ր դու նորից,–
Ցաված սիրտըս միայն քեզնով է շնչել՝
Չի կամենալ նա վերստին քեզ տանջել…
Հետագայում լույս են տեսել բազմաթիվ այլ ժողովածուներ, օրինակ՝ «Գիշեր և հուշեր», «Ոսկի հեքիաթ», «Փշե պսակ», «Վերադարձ», «Կատվի դրախտ», «Ոսկե շղթա»։
«Երկիր Նաիրի» շարքը նույնպես մեծ ճանաչում ունի։ Այդ շարքում Տերյանը անդրադարձել է հայրենիքի քաղաքական ճակատագրին։ Այս շարքի ստեղծագործություններից շատ հայտնի է «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես…» բանաստեղծությունը, որում Տերյանը նկարագրում է պայծառ Նաիրին, բոցե վարդերը, և իհարկե, արքայական լեզուն։ Բանաստեղծության մեջ հիմնականում արտացոլում է իր մտահոգությունը հայրենիքի ապագայի համար։
Ահով ահա կանչում եմ քեզ՝
Ցոլա՜, ցնորք Նաիրի.–
Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես,
Վերջին երգիչն իմ երկրի…
Տերյանից մեզ են մնացել բազմաթիվ նամակներ, գրաքննադատական և հրապարակախոսական հոդվածներ, թարգմանություններ։
1919 թ-ի աշնանն արտգործ ժողկոմատի հանձնարարությամբ Տերյանը մեկնել է Միջին Ասիա, սակայն թոքախտով հիվանդ բանաստեղծը ճանապարհին վախճանվել է (հունվարի 7-ին):
«Գիշեր և Հուշեր» շարքը
Միայնություն
Տաղտկահնչյուն ու միաձայն օրերն իրենց երգն են երգում.—
Միայնությո՜ւն, դու ես անձայն ցավըս օրրում քո օրրերգում։
Եվ անցյալի խաբեական ցնորքներն են մեղմ օրորվում,
Նոքա անդա՜րձ, նոքա չկա՜ն, նոքա մեռա՜ն հեռու հեռվում։
Վհատումն է հոգիս գրկել, անհուսությունն անհուն փռվել, —
Ի՞նչ խոսքերով, ինչպե՞ս երգել և ի՞նչ սրտով հիմա սիրել։
Էլ ի՞նչ հույսով սիրտըս հուզեմ, ի՞նչ երազով ամոքեմ ինձ
Եվ ո՞ր կողմից բախտ սպասեմ — անվախճան երգ — վիշտ ու թախիծ
Ես գիտեմ հիմա.— ամենքի նըման
Մի սովորական աղջիկ էիր դու.
Ես էի պճնել փայլով դյութական
Գորշ պատկերը քո կյանքի և հոգու։
Ես էի լցրել տխրությամբ սիրուն
Քո փոքրիկ սրտի դատարկը անգույն,
Լուսավառել իմ ըղձերի հեռուն
Չնչին օրերիդ մանրահոգ կյանքում։
Ու գիտեմ հիմա.— մի սովորական
Աղջիկ էիր դու, նըման ամենքին.—
Ա՜խ, երանի չէր բյուր և բյուր անգամ,
Որ կույր ու անգետ լինեի կրկին։
Ցնորք
Բանաստեղծությունում հեղինակը պատմում է անպատասխան սիրո, և իր սիրելիի կողմից անտարբերության մասին։
Ինձ չես սիրում, ուրիշին,
Ուրիշին ես սիրում դու —
Եվ անզոր է ու չնչին
Քո դեմ տանջանքն իմ հոգու։
Դու անցնում ես ամեն օր,
Անցնում՝ ինձ չես նկատում,—
Եվ դարձել եմ ես սովոր
Քամահրանքիդ անհատնում։
Քեզ խոնարհ՝ ամեն անգամ
Գլուխ եմ տալիս խոնարհ,
Բայց ես աղքատ եմ այնքան,
Այնքան թշվառ քեզ համար։
Ամենքինն ես, իմը չես,
Ամենքին ես սիրում դու.
Ա՛խ, ոսկով են գնում քեզ,
Անհաս ցնորք իմ հոգու…
Անի Գրիգորյան 